Categorie: Nieuws

“Die Mitte liegt Ostwärts”, schreef Karl Schlögel in 2002, in Nederland steeg zijn bekendheid door de indringende artikelenreeks in de Volkskrant in de dagen van Glasnost en Perestroika.

Schlögel sloot zich al vroeg aan bij het informele Gulliver netwerk dat door Günter Grass en Steve Austen in 1987 in Hilton Amsterdam werd opgericht.
In Berlijn tijdens de Berlin Conference op 9 november 2015, zag ik Schlögel sinds lange tijd, wederom in een magistrale analyse van de situatie in Europa.
Inderdaad: Berlijn is onmiskenbaar het centrum van Europa, dat centrum ligt in het oosten, in Berlijn.

Waar kun je daar beter op reflecteren dan in een Berlijns Wijnrestaurant?

In december 1987, toen er nog geen zicht was op de spoedige val van het IJzeren gordijn, vond in het Amsterdamse Hilton Hotel een gedenkwaardige ontmoeting plaats tussen schrijvers uit Oost- en West-Europa.

Initiatiefnemers waren Günter Grass en Steve Austen.
In deze compilatie voeren enkele meer bekende deelnemers het woord. U ziet o.m. Vaclav Havel, Andrej Vosnesenski, György Konrád, Hans Magnus Enzensberger en Günter Grass.

Op 31 januari j.l. is oud-bondspresident Richard von Weizsäcker op 94- jarige leeftijd overleden.

Nederland leerde hem pas goed kennen in de eerste jaren van zijn presidentschap vanaf 1985.

Als burgemeester van Berlijn had hijzelf echter al in 1982 een uitvoerig bezoek gebracht aan Amsterdam bij gelegenheid van de manifestatie: Berlijn-Amsterdam, 1920-1940, wisselwerkingen, een initiatief van toenmalig directeur van het Goethe Institut in Amsterdam: Kathinka Dittrich. Dit initiatief nam al heel snel bijna astronomische vormen aan door de wel zeer ongebruikelijke en intensieve samenwerking tussen de samenwerkende Nederlandse kunstinstellingen met hun Berlijnse partners. Het leidde tot een ongekende hoeveelheid persreacties en stromen bezoekers voor de vele, zeer uiteenlopende activiteiten.

Bijzonder grote indruk maakte de toespraak van burgemeester Wim Polak bij gelegenheid van zijn tegenbezoek in de Akademie der Künste in Berlijn, waar in 1983 het tweede deel van de manifestatie: Amsterdam-Berlin, 1920-1940, Wechselwirkungen, geopend werd.

Al in de maand waarin von Weizsäcker zijn beroemd geworden rede uitsprak bij de aanvaarding van het Presidentschap van de Bondsrepubliek, kwam hij voor een staatsbezoek van enkele dagen naar Nederland.

Onderdeel van dat bezoek was een gesprek met scholieren in de Nieuwe Kerk. Ernst Veen, destijds directeur ontving van hem “eine Reisewäcker (met inscriptie) van von Weizsäcker” maar herinnert zich vooral het erudiete staatsmanschap dat bleek uit zijn ideeën over Europa die hij bij die gelegenheid de revue liet passeren.

Die fascinatie voor Europa is gebleven want in 2004 vond op zijn initiatief, nu als ambteloos burger, de eerste Berliner Konferenz plaats, opgezet als een eenmalige gedachtenwisseling over de culturele component van het Europese eenwordingsproces, welke, wegens overdonderend succes, al datzelfde jaar leidde tot de oprichting van A Soul for Europe, het burgerinitiatief waarbij Felix Meritis Foundation als mede initiatiefnemer vanaf het allereerste begin betrokken is.

Richard von Weizsäcker woonde tot enige jaren geleden de vergaderingen van de initiatiefnemers bij, tot hij besloot zich uit het openbare leven terug te trekken.

A Soul for Europe is inmiddels uitgegroeid tot een belangrijk ‘civic initiative’, dat in een aantal projecten nauw samenwerkt met het Europees Parlement.
In von Weizsäcker verliezen wij een belangrijk en vooral wijs Europeaan.

Günter Grass visited the Felix Meritis Foundation in the fall of 2002. He was interviewed by Steve Austen, former director of Felix Meritis and co-initiator of Gulliver.

In 1985 vond in Boedapest het Europees Cultuurforum plaats. Het was een vervolgconferentie in het kader van de Akkoorden van Helsinki, waarbij de twee toenmalige machtsblokken, aangevoerd door resp. de VS en de Sovjet Unie afspraken hadden gemaakt over een begin van culturele uitwisseling tussen Oost- en West-Duitsland.

Günter Grass had als delegatie leider van de West-Duitse deelnemers aandacht gevraagd voor het Europa van de kunstenaars. Zijn voorstel voor een ‘Gesamteuropaïsche Kulturstiftung’ blijkt achteraf gezien visionair. Destijds werd het voorstel door de tegenstemmen van de VS en Roemenië vakkundig afgeserveerd. Toch was het niet onopgemerkt gebleven. Met name de West-Duitse kunstenaars en intellectuelen die zich in Boedapest achter Grass geschaard hadden wilden het er niet bij laten zitten. Daar dacht de regering van West-Duitsland echter anders over. Op een opzichtig georkestreerd congres met diplomaten en de zgn. representatieve civil society, de delegatie van de Heilige Stoel was in vol ornaat en op volle sterkte aanwezig, werd er alsnog gehakt gemaakt van de ideeën van Grass c.s. Hij was er zelf niet bij. Hoewel ik hem nooit ontmoet had en per toeval een berichtje over de afloop van Boedapest in de krant had gelezen heb ik hem opgezocht in Berlijn en hem verteld van mijn voornemen om aan de vervolgconferentie deel te nemen en hem vervolgens hiervan verslag te doen. Ik was vast van plan om op een of andere manier in Nederland aandacht te vragen voor de noodzaak de vrije uitwisseling van ideeën tussen Oost- en West-Europa en die met alle mogelijke initiatieven op gang te helpen. Zoals in de Akkoorden van Helsinki verondersteld wordt zouden kunstenaars en intellectuelen over de zin daarvan, toch moeten praten.

Zo vond na lange voorbereiding en met instemming van Günter Grass het eerste Europese Kunstenaars Forum plaats in het Amsterdamse Hilton Hotel in december 1987 als onderdeel van de manifestatie Amsterdam Culturele Hoofdstad van Europa – een toekomst voor ideeën (ACH ’87). Belangrijkste sponsor was Roberto Payer, destijds adjunct directeur van Hilton, producenten waren het Nederlands Theater Instituut, de Akademie der Künste te Berlijn en het Amsterdamse Goethe Institut onder de bezielende leiding van Kathinka Dittrich, die via een omweg toch voor financiële ondersteuning gezorgd had. Gedurende een volle week hadden 28 kunstenaars en intellectuelen uit 20 landen de gelegenheid met elkaar te discussiëren over wenselijkheid en vorm van Grass voorstel.

Steve Austen en Günter Grass (Nobelprijs voor de Literatuur, 1999),
oprichters van Gulliver  (‘the informal working body of Gulliver, 1987, Amsterdam) tijdens een bezoek aan Felix.

Het zou geen incident mogen zijn. Wij wilden een platform bieden voor meningsvorming, debat en dialoog waarvoor elders geen plaats is. Op 14 december 1987 besloten de aanwezigen de “informal working body Gulliver” op te richten met een door allen ondertekend manifest. Gulliver zou zich moeten inspannen om op alle mogelijke manieren de dialoog op gang te brengen tussen de burgers van de toenmalige communistische staten en die van West-Europa. Na afloop van deze bijeenkomst was de oprichting van de werkgroep Gulliver een feit en kon deze vanaf 1988 worden ondergebracht bij het zojuist opgerichte Felix Meritis dat de door Grass c.s. geformuleerde uitgangspunten als inspiratie voor het te voeren beleid zou nemen.

Na die gedenkwaardige week in Amsterdam hebben nog vele kleine en grotere bijeenkomsten plaatsgevonden, o.a. in het toenmalig Leningrad, Boekarest, Istanboel en Amsterdam.

Met Günter Grass heb ik contact gehouden, heb hem nog enkele keren bezocht in zijn Berlijnse woning en kon hem bij zijn laatste bezoek aan Amsterdam in 2002 in Felix Meritis verwelkomen en een lang videogesprek met hem opnemen.

Hij was oprecht verbaasd dat zijn initiatief uit 1985, hier in Amsterdam tot een heus Europees centrum voor kunst- en wetenschap had geleid.

Grass was niet alleen een van de grootste literatoren van Europa en de Europese geschiedenis, wij, de Gullivers en Felixianen, hebben hem leren kennen als een bevlogen, soms zelfs bezeten, Europeaan.

Het internationale cultuurleven, Genootschap Felix Meritis in het bijzonder, heeft veel aan hem te danken.

Amsterdam, 13 april 2015.
Steve Austen, permanent fellow Felix Meritis Foundation.